Historia Mokotowa – Służew XX wiek. Stowarzyszenie Miasto-Ogród Służew

Materiał na temat ” Historia Mokotowa – Służew” zebrany i opracowany przez prof. Wojciecha Włodarczyka, któremu serdecznie dziękujemy

1 marca 1916 r. gen. gubernator Hans Hartwig von Beseler rozszerzył granice Warszawy opierając je o północną krawędź Służewa.

Folwark Służew liczył wówczas (1921 r.) 11 domów i 151 mieszkańców. Tradycyjnie uprawiano w nim zboże, które mielono we własnym wiatraku „Folwarku Młynarskiego Wilanowskiego” stojącym na Zagościńcu. Obawy związane z reformą rolną skłoniły jednak Ksawerego Branickiego do obsadzenia folwarku drzewami owocowymi, a gwałtowny rozrost stolicy (planowane nowe lotnisko Okęcie i Wyścigi Konne) – do parcelacji.
20 marca 1932 r. Urząd Wojewódzki Warszawski, a następnie 6 lipca tegoż roku Wydział Powiatowy Sejmiku Warszawskiego zatwierdził plan parcelacji „osiedla Służew-Służewiec” liczącego ok. 275 ha. Był to jeden z nowocześniejszych projektów urbanistycznych lat 30-tych – prosty i funkcjonalny. Oś zabudowy stanowiła aleja Lotników (ul. Wałbrzyska). Na skrzyżowaniu Puławskiej i Lotników wytyczono duży Plac Służewski, który niebawem zabudowano cztero piętrowymi kamienicami. Równolegle do Puławskiej wytyczno szeroką ul. Jagiełły, przyszłą oś Dzielnicy Południowej. Plan różnił się od dotychczasowych warszawskich wielkością placów (około 1 tys. metrów).

Na dodatek w 1932 r. zabudowania folwarku Służew kupił dla zakonu dominikanów o. Jacek Woroniecki. Zaprojektowany przez arch. Karola Iwanickiego w stylu neorenesansowym, nawiązującym do Lanciego, zespół klasztorny miał mieć kościół z fasadą wychodzącą na jedną z głównych ulic osiedla – obecną ul. Niedźwiedzia. Koncepcja ta dodatkowo wzbogacała całość założenia urbanistycznego Służewa ( Historia Mokotowa ).

„Służew-Parcele”, jak zaczęto nazywać osiedle, stały się bardzo atrakcyjne. Osiedle nie było tak zagęszczone jak Żoliborz czy Saska Kępa i nie tak wilgotne jak Sadyba. W listopadzie 1936 roku doprowadzono do al. Wilanowskiej tramwaj, a w styczniu 1939 przedłużono linię do kończonych właśnie Wyścigów Konnych na Służewcu. W 1938 r. otwarto nowy dworzec kolejki grójeckiej „Warszawa Szopy” (przemianowany w 1943 na „Warszawa Południowa”). 20 września 1938 r. włączono Służew w granice Warszawy. Zmusiło to do nadania nazw ulicom, które dotychczas były bezimienne. Ponieważ mijała akurat 50 rocznica ukończeni „Trylogii” ulice otrzymały nazwiska bohaterów powieści Sienkiewicza. Ul. Jagiełły zamieniono na al. Rolną.

Oto jak zachwalano Służew w codziennej prasie z października 1938 r.: „RADOSNA PRZYSZŁOŚĆ DLA NABYWCÓW TANIEJ PARCELI WILANOWSKIEJ. Na suchych i zdrowych terenach, wśród ogrodów, posiadamy na sprzedaż tanie parcele willowe. Dzięki niezwykle dogodnym warunkom kredytowym umożliwiamy każdemu dojść do posiadania własnej parceli w granicach Wielkiej Warszawy. Kolejka. Autobus. Tramwaje Nr Nr 1, 12, 19 wprost do Służewa i Służewca. Akty hipoteczne natychmiast. Na spłaty (kredyt 3-5 lat) i za gotówkę sprzedaje ZARZĄD DÓBR WILANOWSKICH w Warszawie, Marszałkowska 94 m 18, Tel. 84456, g. 9-15, 17,30-19.”

Służew stał się modny i ekskluzywny. Parcele kupowały prominentne osoby II Rzeczpospolitej: premier i marszałek sejmu, minister, brat marszałka Piłsudskiego, politycy, dyrektorzy banków, wyższą rangą wojskowi, naukowcy, przemysłowcy. Dlatego mamy tu prawdziwe zagłębie najwyższej klasy architektury reprezentujące główne nurty stylistyczne lat 30-tych. Są domy stylizowane na art-deco, w zmodyfikowanym stylu dworkowym
(arch. Stanisław Zamecznik, arch. Zasław Malicki), funkcjonalizmu (arch. Bruno Zborowski) czy typowego dla lat 30-tych modernistycznego monumentalizmu (arch. Jerzy Mokrzyński, arch. Aleksander Kodelski). Kilka znakomitych przykładów tej monumentalnej architektury czyni osiedle wyjątkowym w skali nie tylko Warszawy. Wszyscy wymienieni wyżej projektanci należą do czołówki polskiej architektury XX w.

Okupacja spowolniła zabudowywanie parceli. W domach ukrywano Żydów, tu odbyło się słynne spotkanie Czesława Miłosza ze środowiskiem „Kultury i Narodu”. Podczas powstania większość willi została przez Niemców podpalona. Jednak dla rozwoju Służewa bardziej dotkliwe okazały się czasu powojenne. Tu, za cmentarzem na ul. Wałbrzyskiej, potajemnie chowano pomordowanych w więzieniu mokotowskim. Na „parceli” ukrywał się rotmistrz Witold Pilecki.

 

Władze komunistyczne postanowiły uczynić ze Służewa osiedle robotnicze. Dominikanom zabrano połowę klasztoru. Broniąc klasztor przed całkowitą likwidacją prymas Stefan Wyszyńskiego ustanowił w 1952 roku nową parafię, której teren objął całe osiedle Służew. Na początku lat 50-tych zbudowano na ul. Wita Stwosza Komendę Milicji Obywatelskiej, obok klasztoru – Dom Weteranów Ruchu Robotniczego.

Przy ul. Wałbrzyskiej wzniesiono szkołę Towarzystwa Przyjaciół Dzieci (arch. Stanisław Łukasiewicz) i następnie zakład Wytwórni Sprzętu Filmowego z Centralnym Magazynem Filmów. Unikalną skarpę pod Żółtą
Karczmą postanowiono zniszczyć kuriozalnym stadionem. Dokonano też zmiany nazw ulic: Wiśniowieckiego zamieniono na Niedźwiedzia, a Podbipięty na Jaskółczą (ulica Podbipięty dzięki staraniom mieszkańców wróciła do pierwotnej nazwy). Upaństwowiono specjalistyczną „Mechaniczną Fabrykę Precyzyjną K. Stawiński” mającą swój budynek przy al. Wilanowskiej na Zagościńcu i zatrudniającą 136 pracowników. 5 maja 1951 dokonano rozszerzenia granic Warszawy, Służew znalazł się w centrum Mokotowa.

Ostatecznie władzom nie udało się sproletaryzować osiedla. Silniejsze okazało się przywiązanie mieszkańców do własnych siedzib i ich kulturowe kompetencje. Mimo zmienionych warunków gospodarczo-politycznych, nowobudowane domy nie naruszały pierwotnego charakteru osiedla. Wytworzyła się specyficzna więź sąsiedzka, która dziś na równi z wartościami ściśle artystycznymi budynków, jak również charakterem przestrzennej zabudowy (stosunek powierzchni domów do terenów zielonych) powinna być przedmiotem szczególnej troski konserwatorów. Dzieło sztuki nie istnieje bez kontekstu społecznego. Służew to jedna z niewielu takich enklaw we współczesnej Warszawie.

Kolejne dwie dekady to w dziejach Służewa czas wegetacji. Prawdziwa dewastacja przyszła dopiero wraz z budową Osiedla Służew nad Dolinką w połowie lat 70-tych. Skala zabudowy poważnie naruszyła unikalną koncepcję osiedla „Służew-Parcele”.

 

 

 

Historia Mokotowa. Służew

ILUSTRACJE, PODPISY:

1. Plan Służewa z około 1930 r.
2. Plan Warszawy z czasów okupacji. Na terenie Służewa widać układ urbanistyczny z 1932 r.
3. Projekt klasztoru oo. dominikanów z 1934 roku architekta Karola Iwanickiego. Fasada kościoła wychodziła na oś ulicy Wiśniowieckiego.
4. Dawna oś folwarku Służew i skrzydło klasztoru oo. Dominikanów ukończone w 1937 r. Fotografia z 1978 r.
5. Widok ze skrzyżowania ul. Idzikowskiego i Puławskiej. Na ul. Puławskiej kolejka grójecka. Fotografia z połowy lat 30-tych.
6. Willa „Lorencówka” Michała Lorenca z 1932 r. przy al. Wilanowskiej. Znane miejsce spotkań polityków centrolewu, szczególnie ludowców. Mieszkał tu zięć Lorenca mec. Klemens Ołpiński (1896-1942) znany działacz ruchu ludowego.
7. Willa „Domek Dziadunia” Marii Mankiewiczowej przy ul. Wernyhory. Jeden z wcześniejszych projektów arch. Stanisława Zamecznika (1909-1971).
8. Willa historyka sztuki Jan Morawińskiego przy ul. Wernyhory z roku 1938. Projekt arch. Zasława Malickiego (1908-1994).
9. Modernistyczna willa płk. Tadeusza Iżyckiego-Hermana, al. Rolna, rozebrana w związku z budową bloku przy ul. Podbipięty. Fotografia z 1978 r. Budynek był jednym ze wspanialszych przykładów architektury funkcjonalnej dwudziestolecia międzywojennego Warszawy.
10.  Modernistyczna willa Kazimierza Piłsudskiego (1871-1941), brata marszałka, al. Wilanowska.
11.  Modernistyczna willa przy ul. Wołodyjowskiego. W czasie okupacji miejsce schronienia przerzucanych z Anglii kurierów.
12.  Willa „Opłotki” proj. arch. Bruno Zborowskiego (1888-1983) przy ul. Wernyhory. Pierwszymi właścicielami działki byli: Kazimierz Świtalski (premier rządu i marszałek Sejmu RP) i jego sekretarz Wacław Zagórowski.
13.  Modernistyczna willa przy ul Wołodyjowskiego.
14.  Willa przy al. Rolnej dra Kazimierza Niżyńskiego, wicedyrektora Banku Gospodarstwa Krajowego, proj. arch. Aleksandra i Anny Kodelskich, autorów m. in. zespołu basenów Legii i kolejki linowej na Kasprowy Wierch – wybitnych przykładów architektury Polskiej międzywojnia.
Sklep Filatelistyczny. Filatelistyka Warszawa Mokotów; znaczki pocztowe wycena i skup
15.  Willa Ksawerego Walentego Dublasiewicza, dyrektora „Polskiej Wełny” przy ul. Wróbla. Zaprojektowana w 1936 r. w charakterystycznym stylu lat 30-tych przez arch. Jerzego Mokrzyńskiego. Po wojnie willę kupili właściciele firmy „Guma Myszka”.
16.  Willa Eugenii Kornatowskiej w stylu lat 30-tych na ul. Podbipiety.
17.  Willa z 1939 r. na ul. Podbipięty dyrektora Banku Rolnego Wojdata.
18.  Koncepcja przekształcenia osiedla Służew w dzielnicę robotniczą. Rok 1950.
19.  Dom Weteranów Ruchu Robotniczego otwarty w 1951 r. na tyłach klasztoru oo. dominikanów. Fotografia z 1978 r.
20.  Szkoła Towarzystwa Przyjaciół Dzieci przy ul. Wałbrzyskiej proj. arch. S. Łukasiewicza, otwarta w 1951 r. Fotografia z 1954 r.
21.  Projekt stadionu u stóp Żółtej Karczmy. Rysunek arch. Jana Knothego z 1950 r.
22.  Plan Służewa na mapie Warszawy z 1955 r. Zwracają uwagę nowe nazwy ulic: Niedźwiedzia zamiast Wiśniowieckiego i Jaskółcza zamiast Podbipięty.
23.  Plan Służewa na mapie Warszawy z 1974 r., na krótko przed budową Osiedla Służew nad Dolinką.