Stowarzyszenie Służew Miasto-Ogród prezentuje
Materiał zebrany i opracowany przez prof. Wojciecha Włodarczyka, któremu serdecznie dziękujemy
Dzieje Służewa sięgają kilkunastu tysięcy lat wstecz. Na obu brzegach skarpy przy potoku Służewieckim odnaleziono ślady osadnictwa z czasów epoki kamiennej, brązu i kultury łużyckiej.
Służewska parafia św. Katarzyny jest najstarszą z całej Warszawy. Erygował ją biskup poznański w 1238 r. Wieś należała wówczas do kanoników regularnych w Czerwińsku. W dwa lata później książę mazowiecki Konrad I wymógł na zakonnikach przekazanie mu wioski, a 27 kwietnia 1245 r., na dziedzińcu zamku w Czersku w sposób niezwykle uroczysty przekazał ją swemu zaufanemu rycerzowi, komesowi Gotardowi synowi Łukasza.
Służew (dawniej Służewo) to nazwa dzierżawcza od „służ” – służyć, sługa. Wskazuje na zależność właściciela wioski od pana, na gotowość do poświęceń i obrony, wówczas przed najazdami Jadźwingów ze wschodu. Od Służewa utarły się później nazwy pochodne: Służewiec, Wolica Służewska – dziś po prostu Wolica. Przez Służew, krawędzią wiślanej skarpy przebiegała, aż do XIX w., najważniejsza droga z Warszawy na południe Polski.
Liczni potomkowie Gotarda (ród Wierzbowców-Radwanów herbu Radwan) zasiedlali włości służewskie z czasem biorąc nazwiska od posiadanych wiosek (Służewscy, Okęccy).
W 1529 r. Mazowsze zostało włączone do Korony. Dzięki uprawie zboża sprzedawanemu w Gdańsku nastąpił rozkwit posiadłości. W XVI w. w miejsce drewnianego kościółka zbudowano w stylu gotyckim kościół murowany.
W 1596 r. król Zygmunt III Waza przeniósł swój dwór do Warszawy. Tereny podmiejskie zaczęły być wykupywane przez magnatów kresowych chcących mieć w stolicy swoją siedzibę. Pod sam koniec XVII w. nowy właściciel Milanowa (dzisiejszy Wilanów, „Villa Nuova”) król Jan Sobieski dokupił i włączył w dobra wilanowskie Służew. Od tej pory Służew był częścią dóbr wilanowskich i często zmieniał właścicieli. Najtrwalej zapisał się w pamięci Służewa August Czartoryski (1697-1782), który od 1742 r. rozpoczął odnowę kościoła i rozbudował folwark (na terenie dzisiejszego klasztoru oo. dominikanów)
W 1794 r. potok Służewiecki wyznaczał linię obrony Warszawy przed wojskami rosyjskimi i pruskimi. Obroną dowodził Tadeusz Kościuszko, a nowo mianowany generał Jan Henryk Dąbrowski zorganizował udany atak na znajdujący się w rękach Rosjan Służew.
W początkach Królestwa Kongresowego zaczęto budować tzw. puławski trakt rządowy, zwany także gościńcem, czyli dzisiejszą ul. Puławską, (stąd nazwa Zagościniec dla terenów na zachód od ul. Puławskiej). Droga przez Służew (ul. Dominikańska) stała się drogą lokalną.
W wieku XIX w Służewie mamy znaczące inwestycje Potockich, kolejnych właścicieli Wilanowa. W 1817 r. Stanisław Kostka Potocki (1755-1821) zakłada malowniczy park „Gucin” (zdrobniałe imię wnuka Stanisława Kostki, Augusta) u podnóża służewskiego kościoła. W latach 1821-1830 jego żona Aleksandra Potocka rozszerzyła założenie w Gucinie o „Gaj” poświecony pamięci męża. W 1839 r. założono „stary” cmentarz. W 1846 r. arch. Franciszek Maria Lanci (1799-1875) na zlecenie Augusta Potockiego (1806-1867) przebudował kościół w Służewie nadając mu neoromańską fasadę a następnie w 1852 r. zaprojektował w stylu willi toskańskich „Belle Vue”
czyli Żółtą Karczmę przy „wyprostowanej” rok wcześniej nowej bitej drodze (dzisiejsza al. Wilanowska). Tereny Służewa stały się celem wycieczek warszawiaków.
Połowa wieku to także okres napięć społecznych i proces sołtysa służewskiego A. Toczyskiego o zniesienie powinności pańszczyźnianych. W 1864 roku uwłaszczono 44 gospodarstw wsi Służew na 342 ha gruntu.
W latach 80-tych XIX w. według planów generała Edwarda Todtlebena zbudowano drugą linię fortów twierdzy Warszawa, m.in. Fort VIII Służew i Fort VIIa Służewiec z siecią brukowanych dróg dojazdowych. Drogi ułatwiały dowóz do Warszawy warzyw uprawianych przez służewskich rolników.
W 1898 r. uruchomiono wzdłuż dzisiejszej ulicy Puławskiej kolejkę do Góry Kalwarii. Najbliższe stacje były na Wierzbnie i w Służewcu.
W 1892 roku dobra wilanowskie przeszły w ręce Branickich. W 1905 r. w Służewie mieszkało 917 osób, były 63 domy, kościół, szkoła, zajazd, 3 sklepy, a w wydzielonym Służewie Poduchownym 4 domy i 13 mieszkańców. Rozwój Służewa wymusił w 1900 r. założenie nowego cmentarza przy dzisiejszej ul. Wałbrzyskiej.
ILUSTRACJE, PODPISY:
- Herb Radwan rodziny Służewskich. Powszechnie uznawany za herb Służewa.
- Mapa Karola de Perthéesa z 1783 r. Główna droga na południe biegnie przez Służew
- Akwarela Zygmunta Vogla z 1792 r. ukazująca podnóże skarpy od strony Mokotowa w kierunku Królikarni.
- Gucin i widok średniowiecznego kościoła w Służewie. Akwarela A. Majerskiego z 1819 r.
- Żółta Karczma proj. Franciszka Marii Lanciego z 1852 r. Z prawej strony mur okalający dziedziniec i budynek powozowni.
- Sieć fortów z lat 80-tych XIX w. okalających twierdzę Warszawę.
- Kolejka do Góry Kalwarii na trakcie Nowoaleksandryjskim (dzisiejsza ul. Puławska). Fotografia z początku XX w.
- Telewizor do kuchni schowany w lustrze
